Türeme Efsaneleri Hayvanlardan Türeme

Türeme Efsaneleri Hayvanlardan Türeme

Türeme Efsaneleri Hayvanlardan Türeme Türk mitolojisinde görülen türeme efsaneleri aslında yine insanın yaradılışıyla ilgilidir. Ancak bu ikisi arasında çogu kere önemli bir fark vardır. Yaradılış efsanelerinde bütün insanhğm yaradılışı söz konusu edilirken türemeyle ilgili efsanelerde belirli Türk kavimlerinin atalarından nasıl türedikleri ele alınmaktadır. Dolayısıyla bu ikinci türden efsaneler ata kültleriyle ilgilidir. Türeme efsaneleri ya da türemeyle ilgili inançlar kend i içlerinde de gruplara ayrılabilir; örneğin bu inançların bir kısmında babasız türeme ya da babasız doğum teması işlenmektedir. Bunların bir kısmı çeşitli bitkilerden ya da doga unsurlarından türemeye işaret etmektedir. Birtakım efsanelerse hayvanlardan türeme temasını işlemekted ir. Türk kavimleri açısından bu türeme efsaneleri arasında özellikle hayvan-ata/ana kültleriyle ilgili olan hayvandan türeme efsane ve inançlarını ele alacagız; çünkü özellikle Uygur devletinin Dogu Türkistan'da ikirıci kez kuruluşundan önce, Türklerin yaşad ıkları coğrafi çevre, mitoloji ve sanat tarihinde hayvan unsurlannın önemli yer tutmasına sebep olmuştur. Bu bakımdan ele alınabilecek hayvanların en önemlisi kurttur. Kurtlar; Orta ve lç Asya'nın hayvancılık ve avcılıkla geçinen topluluklarının en çok korktuğu hayvanlardan biriydi. Fizikse l kuvvetleri ve yımcılıklan nedeniyle, onlara dogaüstü güçler atfedilmiş ve korkuyla karışık bir saygıyla anılmışlardır. Zamanla Türkler kendi hayat tarzlarıyla kurdun yaşama şekli arasında bir yakınlık görd üler. Yarı yerleşik Türklerin yerleşik güney kavimleriyle olan mücadele şekli, kurdun hayat tarzını andınyordu. Bu nedenle kurt, Türkler arasında
Sui-shu adlı Çin kaynaklarında anlaulmakta olup, IV.-Vl. yüzyıllara işaret etmektedirler. Rivayete göre Göktürklerin ataları Un devleti tarafından yenilgiye uğratılarak tümüyle yok edilirler. Geriye yaln ı z kol ve bacaktan kesilek (Lo;Nor civarında olabilecek) bataklıkta oLlar arasına atılan bir çocuk kalır. Çocuğa et getiren bir dişi kurt, ondan gebe kalınca Un devletinin adanılan bu çocuğu bulup öldürürler. Ancak kurt kaçarak kurtulur ve Emel Esin'e göre Koço'nun Kuzeybausındaki bir mağaraya sığınır ve burada on çocuk dünyaya getirir (Burada konu mağara Kültüyle birleşir. Bilindiği gibi mağara ya da Farsça Oğuz Kağan Destanı'nda olduğu gibi ağaç kovuğu simgesel olarak döl yatağını ifade eder). Bu çocuklardan birisinin adı A-Shi-na olup, diğerleri tarafından hükümdar seçilir. Göktürk soyu da bu çocuk ve kardeşlerinden türer. Bahsedilen efsanenin yer aldığı iki kaynakta da ana olaylar aymdır. Esin'e göre, kurdun oğlu A-Shi-na'nın torunu, 552'de ölen Bumi n Kağan olarak ortaya çıktığından Chou-shu.'da yer alan efsane V.-VI. yüzyıllara ait olmalıdır. 4 1

B. Ögel'in nakleuiği bir üçüncü efsanede,
Hun ülkesinin kuzey bölgelerinde oturan onsekiz kardeşten en büyüğünün bir kurtrnn
doğduğu anlatılır. Bu büyük kardeşin neslinden gelen ikinci çocuğun adı Kırgız, dördüncüsünün ise Türk'tü. Göktürkler Turk'ün on kansından türemişlerdi. 42

Söz konusu efsaneler, sanat tarihi kapsamına giren eserler üzerinde tasvir edilmiş olarak da karşımıza çıkar. MS 582 tarihinde Resim 21.Göktürklerin kurttan Lüreyiş efsanesini tasvir eden

                         
                                             

 Bugut abidesindeki kabartmadan aynnıı; kurttan süt emen çocuk. dikilmiş Bugm abidesinin Sogdca yazılmış kitabe kısmında, Göktürk hanedanının kurttan türeyiş efsanesinden bir sahneye işaret eden, kurttan süt emen çocuğu gösteren bir kabartma bulunmaktadır 43

Ayrıca Türkistan'ın kuzey-bausındaki Uşrasana'da bulunan Buncikes sarayından üç safhalı bir duvar resminin, Gökturk kagan soyunun, kurttan türeyiş efsanesini tasvir enigi samlmakcadır. ilk resimde vucudunun alt hsını görülen bir hükümdar tahunda oturmaktadır. Bu husus onun ongununun kurt olduğuna işaret ediyor. Tahun sağ ucundaki çıplak kadın, A-shi-na'nın annesini göstermekte, onun aşağısındaki kurt ise bu kadını temsil etmektedir. Resmin en sağında, doğan çocugun (Türk) babasına sunuluşu görülmektedir. ikinci resim , kollan ve ayakları kesilmiş Göktürk'un dişi kurt tarafından Un ülkesinin adamlarından kurtarılışını tasvir ediyor olmalıdır. Kurt yaralı Göktürkün çocuğunu kamında taşımaktadır. En alttaki (aynı zamanda, Romalıların Romus Romulus efsanesini hatırlatan) resimse doğmuş olan ilk Göktürklerin anneleri olan kuman süt emmeleıini tasvir etmektedir.-!'\

Bütün bu efsaneler, kurdun çeşitli simgesel anlamlar kazanmasına sebep olmuştur. Kurdun simgesel olarak yol gösterici olması da bu konuyla ilgilidir. Bunun en güzel önıegini Oguz Kağan Destanı'nda görüyoruz :

 Oğuz Kağan gazaba gelerek onun üzerine yürümek istedi; bayrağını açarak, asker ile bir dağın eteğine geldi. Çadınnı kurdurdu ve sessizce uyudu. Tan agannca Oğuz Kagan'ın çadırına güneş gibi bir ış1k girdi. O ışıktan gök tüylü ve gök yeleli büyuk bir erkek kun çıku. Bu kun, Oğuz Kağan'a hitap etti ve "Ey Oguz, sen Urum uzenne yurümek isriyorsun. Ey Oğuz. ben senin önünde yürümek istiyorum," dedi. Ondan sonra Oguz Kağan çadınnı dürdürdü ve gitti. Gördü ki, askerin önünde gök tüylu ve gok yeleli büyük bir erkek kun yürümektedir ve kurdun ardı sıra ordu gelmektedir. Gök tüylü ve gök yeleli bu büyük erkek kurı birkaç gün sonra durdu. Oğuz Kağan da askeri ile durdu. ltil Müren'de yapılan savaşı kazandıktan sonra Oğuz Kagan yine gök tüylü ve gök yeleli erkek kurdu gördü. O kurt Oğuz Kağan'a, "şimdi Oğuz, sen asker ile buradan yürüyerek, halkı ve beyleri götür; ben önden sana yol gösteririm," dedi. Tan agannca, Oğuz Kağan gördü ki, erkek kun askerin önünde yürümektedir sevindi ve ilerledi. 45

Oğuz Kağan Destanı aslında, 24 Oguz boyunun türeyiş efsanesidir; çünkü Oğuz boyları Oguz Kagan'ın gök ve yerin kızlarıyla evlenmesi sonucunda dogan çocuklardan türer. Oğuz Kagan Destanı'nm bir diğer şekliyse Reşideddin'in Caıniyyü.'t-Tevarih adlı eserinin ikinci cildinde yer almaktadır. Burada yer alan lslami rivayetteyse Oğuzların atalan Nuh peygamberin büyük oğlu Yafes'e dayandırılır. Rivayete göre Nuh peygamber yeryüzünü oğulları arasında bölüştürdüğü zaman büyük oğlu Ya baya binmiş bir kız, iki ırmağın birleştiği yerde görüşüp tanışarak evlenirler. Yukanda da belirtildiği gibi bunlar, Kitanların sekiz eski kabilesinin atalan olmuş9 tur

Kartal ve şahin, atmaca, doğan gibi kuşlar, Türk m i tolojisinde türeyişle ilgili önemli simgesel hayvanlardır. Bunlar kendilerinden türenildiğine inanı lan bir hayvan-ata ya da hayvan-anadır. Bu nedenle bu avcı kuşlar aynı zamanda birer tözdür. Yakutların soylu kabilelerin in atası kartaldı. Teleüllerden Merkütler bir kara kartaldan, Yurtas kabilesi de beyaz başlı bir kartaldan türediklerine inanıyordu. Aynı şekilde Şato hükümdan Li-ko-yung'un kartal yuvasında doğduğu, Macar Arpad sülalesinin bir kartaldan geldiği gibi çeşitli bilgiler araştırmacılar tarafından ortaya konmuştur.
Kartal gibi bazı hayvanlar, türeyiş efsanelerinin daha önce değindiğinüz başka bir yönüne de işaret eder. Bazen bir kavmin türemesi dışında şaman, hükümdar, kahraman tipindeki kişilerin de kartal ya da başka hayvanlardan türediği görülür.

YAŞAR ÇORUHLU TÜRK MiTOLOJiSiNiN  ANAHATLARI