Hitit Toplumunda Büyü: Çeşitleri, Uygulama Alanları, Yöntemleri
Hitit toplumunun yaşadığı coğrafyada ele geçmiş olan çok sayıda büyü ritüeli Hititlerin yaşamlarının her alanında büyüye başvurduklarını göstermiştir. Büyü kavramına hâkim olan Hititler, çevre kültürlerin de etkisiyle büyük bir arşive sahip olmuş, çeşitli ülkelerden gelen büyücüler Hattuşa’ya gelip becerilerini göstererek, toplumun var olan refahını koruyacak vaatlerde bulunmuşlardır. Hitit toplumunda büyü, Ak ve Kara olmak üzere iki şekilde hayat bulmuştur. İktidar ve taht kavgası mücadeleleri ile düşman kişinin bozguna uğratılması için çökerten ve öldüren Kara Büyü kullanılmıştır. Kara Büyünün etkilerini ortadan kaldırmak ve insanların tıbbı, psikolojik, bireysel ve toplumsal her ihtiyacını karşılamak için ise Ak Büyü uygulanmıştır. Büyü ritüelleri, uzman büyücü tarafından zaman, mekân, tanrıları memnun edecek malzemeler ve kullanılacak büyü yöntemleri bağlamında kişi veya toplumun isteklerine ve statüsüne göre şekillendirilmiştir. Hitit toplumunda işlenen büyü ritüelleri çiviyazılı metinlerin yardımıyla çeşitlerine, uygulama alanlarına ve yöntemlerine göre örneklendirilmiştir. Geçmişten günümüze gelen büyü uygulamaları incelenmiş, Hitit toplumu ile benzerlik kurulmuştur. Hitit toplumu ve günümüzdeki bazı Ak Büyü olarak nitelendirilen uygulamaların aslında masum olmadığı, kullanım şekline göre kader değiştirici ve karşı tarafa zarar verecek özellikte olduğu Kara Büyünün ise Hitit toplumunda iktidar mücadelesine, başka kişi ve bölgelere yönelik yapıldığı bilinmektedir. Günümüzde ise Kara Büyünün varlığına yalnızca bireysel uygulamalarda rastlanmaktadır.
İnsanlar tarih boyunca korktukları şeylerden korunmak, dileklerini tanrılara iletmek, hastalıklardan kurtulmak ve çeşitli ihtiyaçlarını gidermek için büyüye başvurmuştur. Büyü, Türk Dil Kurumu sözlüğünde; “tabiat kanunlarına aykırı sonuçlar elde etmek iddiasında olanların başvurdukları gizli işlem ve davranışlara verilen genel ad, afsun, efsun, sihir, füsun, bağı” olarak açıklanmıştır. Büyü uygulamaları, Sosyoloji Sözlüğünde2 “uygun zamanlarda yerine getirilme zorunluluğu olan, uygulama sırasında sembollerden de yardım alabilen ve sık sık tekrarlanan bir davranış modeli” olarak tanımlanan “ritüel” kelimesi ile ifade edilir. Bir davranışın, eylemin insanlar tarafından zamanla kutsallaştırılıp benimsenmesiyle sürekli hale gelen davranış biçimleri, farklı bilim dallarına göre çeşitli bakış açılarıyla ele alınmıştır. Örneğin; Sosyal Antropoloji’de ritüel, dinsel ve büyüsel bir nedene bağlanırken, Psikoloji’de obsesif insanların düzenli olarak gerçekleştirdikleri davranışlar şeklinde açıklanmaktadır. Trevor Bryce’ın3 tanımına göre ise; “tanrıları ve doğaüstü güçleri etkilemek için öğretilen ve öğrenilen teknikler bütünü” olarak tanımlanmıştır. Büyünün sadece gizli güçleri kontrol etmediği, aynı zamanda da insanları endişelendiren doğaüstü güçlerle ilişkilerde ustalaşmak için kullanılmış olduğu düşünülmektedir. Hitit toplumunda ise devletin yönetimindeki sağlık ile refah düzeyini sağlamak ve korumak için büyüye sıklıkla başvurulduğu anlaşılmaktadır. İnanç, tarihin her döneminde insan ile birlikte gelişmiştir. İnsan her zaman doğaüstü bir güce ve onun kontrolüne inanma gereği duymuş, var olduğunu düşündüğü güçten hem korkmuş hem de bu güce sımsıkı bağlanmıştır. Hitit inanç sistemi, birden fazla değişik öğenin bir araya gelip çevre kültürlerin etkisiyle biçimlenmiştir. Hitit toplumu kendi kültür birikiminin yanı sıra tanıdığı farklı kültürel öğeleri de hoşgörüyle karşılamış, var olan birikimine kabul etmiştir. Eski Önasya’da yaşamış toplumların ana dinsel öğeleri canlıların barınma, korunma, beslenme gibi hayati ihtiyaçlarını karşılayan toprak ve yaşamın devamı için gerekli olan su olmuştur4 . Hitit toplumunun varlığını sürdürebilmesi için gerekli olan şeylerin başında da ekonominin en önemli öğesini oluşturan tarım vardır. Bu öğe toplumun ruhsal ve fiziksel sağlığını etkileyen her şeyin ilk şartıdır. Hitit yerleşimlerinin kurulduğu bölge su kaynakları bakımından risklidir. Bu nedenle toprağın verimini sağlayan suyun bereketi için Hava Tanrıları şerefine birçok ritüel düzenlemiştir. Nerik kentinde yapılan yağmur yağdırma törenleri sırasında, içinde su bulunan mağaralara kurban kanı ve çeşitli içecekler sunulmuş, çeşitli hayvanlar kurban edilmiştir. Bu şekilde tanrının dünyaya geri dönmesi ve yağmurun yağması sağlanmaya çalışılmıştır
BÜYÜ RİTÜELLERİNİ OLUŞTURAN UNSURLAR
Hititlerde uygulanan büyü ritüelleri Anadolu’nun güneyinde ve güneydoğusunda yer alan, Hurrice ve Luvice konuşulan bölgelerde ve çoğunlukla Kizzuwatna’da uygulanan büyü ritüelleriyle şekillenmiştir 6 . MÖ 1400’de Kizzuwatna ülkesinde Luwi ve Hurri dillerini kullanan topluluklar yaşamıştır7 . Luwi kökenli Lallupiya kenti halkının müzik, büyü ve dans ile uğraştığı ve Hitit toplumu ile ilişki içinde olduğu bilinmektedir8 . D. Shwemer9 Anadolu kökenli Hitit-Hatti ve Hitit-Luwi ritüelleri ile Hurri-Mezopotamya, Suriye ve Güney Anadolu geleneklerini bir araya getiren Kizzuwatna kökenli Hurri-Hitit ritüellerinin iki büyük ritüel grubunu oluşturduğuna dikkat çekmiş, bu iki büyük ritüel grubuna Hattuşa’da ele geçen az sayıda Babil büyü ritüel metnini de eklemiştir.
Hitit inanç sisteminin kökeninde, diğer inançların temelinde olduğu gibi günah ve ceza kavramı yatar. İnsanlar işledikleri günahları tanrılar tarafından gönderilen felaket ve hastalıklarla öderler. Tüm bu felaketleri ve hastalıkları yenip engellemek için ise büyüyü kullanırlar 10 . Akla gelebilecek her tıbbi, bireysel, toplumsal, psikolojik konuda büyüye başvuran Hitit toplumunda büyü, amacına göre ak ve kara olmak üzere ikiye ayrılmaktadır
Kara Büyü
Kara Büyü; çökerten, kötü ve olumsuz bir büyü çeşididir. Kara Büyü, ölümcül ve kalıcı hasar bırakma amaçlı yapılan bir büyü çeşididir. Eski Hitit Devleti’nin ilk krallarından I. Hattušili’nin vasiyetnamesinde büyücülere karşı çıkılmıştır. Bunun nedeni Kara Büyüye olan yaygın korkunun yanı sıra tüm bu ritüellerin herkes tarafından uygulanabilir olmasıdır11. Bu nedenle büyü uygulamalarının denetlenmesi gerekmiş görünmektedir. Kara Büyünün ölüme götürecek kadar zarar vereceğine, hatta ülkenin huzurunu ve gelişmesini tehdit edeceğine inanılmıştır.
“Bir insan ya yemin etti veya kan(lı cinayet) işledi ve şimdi kaputunu bu evin üzerine örttü veya biri buraya vesvese yaydı veya biri bir beddua etti, veya kanlı (suç) işledi veya (yalan yere) yemin eden biri içeri girdi veya biri (Kara Büyü) yaptı ve içeri girdi, veya biri evde kanlı bir cinayet işledi.”, “herhangi biri kralın huzurunda kötü niyetle konuşursa”, “Kötü mesele / (arkadan-) konuşma, (yalan yere) yemin, beddua (lanetleme), kan(lı cinayet) ve gözyaşı” , yasak ve büyülü yiyeceklerin tüketilmesi “Taş ev”e ait yiyeceklerin tüketilmesi ve adet kanının içilmesi..” Bahsedilen bu suçlar tanrının öfkesine neden olarak Kara Büyü ile özdeşleştirilmiştir
İktidar Mücadelesine Yönelik Kara Büyü:
Eski Hitit krallarından Telipinu, saraydaki iktidar ve taht kavgalarına son vermek amacıyla yazdırdığı fermanında kara büyüyü yasaklamıştır. Bu ferman I. Hattušili’nin büyücülüğe getirdiği yasağın yasal düzenlemesi olarak nitelenebilecektir. Telipinu’dan sonra da saray entrikaları ve hanedan içi kavgalar devam etmiş, hanedan mensupları kara büyüye başvurmuştur. Bir metinde II. Muršili’nin üvey annesi Tavannanna’nın Kara Büyü yaptırması sonucunda eşi Gaššulawia’yı kaybettiği anlatılmıştır13: Eski Hitit çağına ait bir ritüelde ise kral ve kraliçenin tüm gece boyunca yanlarına veya yatağın içine koydukları kilden yapılmış askerlerin üzerine tükürdükleri bilinmektedir. Bu ritüelin sebebi kendilerine yapılmış kötü büyünün bir daha yukarı çıkmamasını sağlamaktır
Ak Büyü Ak
Büyü ise olumlu ve tedavi edici büyü çeşididir. Ancak en önemli görevi kara büyünün olumsuz etkilerini geçersiz kılmaktır. Ak Büyü, hemen her tür sorunun çözümü için başvurulmuştur. Ak Büyünün ele geçen büyü ritüeli metinlerinden edinilen bilgilere göre; baş ağrısı, ses kısıklığı, göz hastalıkları, yaralanma, sarılık, ağız hastalıkları, kalp krizi, depresyon, kısırlık, kâbus görme, doğum-hamilelik sorunları, salgın hastalıklar, cinayet, şiddet, dedikodu, öksürük, kral ve kraliçeyi arındırma, arkadaşlar arasındaki kavganın çözümü, üzüm bağlarının verimsizliği, ordudaki salgın gibi tıbbi, psikolojik, bireysel ve toplumsal kısacası her alanda uygulanmış olduğu anlaşılmaktadır
Bireysel Uygulamalara Yönelik:
Aile içi geçimsizliği konu alan bu büyü ritüeli birbirleri ile kavgalı aileye mensup kişileri, kötü/lanetli sözlerin olumsuz etkisinden kurtarmak, onlardan bu etkileri bir daha geri dönemeyecek şekilde uzaklaştırmak amacına yönelik olarak yapılmıştır. Baba oğluyla, kadın kocasıyla, kız kardeş erkek kardeşiyle kavga etmiştir ve kavgaya kötü, acı, lanetli diller sebep olmuştur. Büyücü Maštikka aile geçimsizliğine karşı büyü ritüelleri uygulamıştır
Maštikka’nın ritüel metninde büyü uygulamalarının nasıl yapılacağı anlatılmıştır
I. Sütun: “Büyücü kadın bir balığı alır, onu iki kurban sahibinin ikisinin birlikte üzerinde çevirir ve şöyle söyler: “Bu balık denizin boğası(dır), bu balık denizden nasıl ayrıldıysa, şimdi o günün lanetli dilleri (de) (sizden) ayrılsınlar” ve balığı ocağa fırlatır.” II. Sütun: “Bir koyunu sevk ederler ve onu büyücü kadın iki kurban sahibinin üzerine tutar ve şöyle söyler: işte izin için bir vekil, vücutlarınız için bir vekil olsun: kötü dil, kötü ağız onlar, onun (koyunun) ağzına tükürürler ve şöyle söyler: “kötü lanetleri tükürdünüz”, yeri kazarlar, koyunu aşağıda keserler, sonra onu aşağıya koyarlar, onun yanına tatlı kurban ekmeğini koyarlar, şarap sunar ve üzerini kapatırlar.”
